พิธีไหว้ครู-ครอบครูดนตรีไทยและนาฏศิลป์
กองส่งเสริมศิลปะและวัฒนธรรม  มหาวิทยาลัยหอการค้าไทย

พิธีไหว้ครู-ครอบครูดนตรีไทยและนาฏศิลป์ เป็นวิถีปฏิบัติทางพิธีกรรมที่สำคัญของศิลปินไทยแขนงต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นศิลปินทางด้านดนตรีไทย นาฏศิลป์ โขน ละคร หรือการแสดงออกทางวัฒนธรรมไทยต่างๆ  ถือเป็นพิธีกรรมที่สำคัญและปฏิบัติสืบทอดต่อกันมา
การไหว้ครู เป็นวิถีปฏิบัติที่แสดงให้เห็นถึงความเคารพต่อเทพผู้อบรมครูแห่งศิลปะการ แสดงทั้งมวล ระลึกถึงพระคุณของครูบาอาจารย์ผู้ซึ่งประสิทธิประสาทความรู้ทางดนตรีไทยและ นาฏศิลป์ให้ ทั้งครูในปัจจุบันและครูที่ล่วงลับไปแล้ว และในฐานะศิษย์ พร้อมใจกันปวารณาตนรับการถ่ายทอดด้วยความวิริยะอุตสาหะ เพื่อจะได้เป็นความรู้ติดตัวสร้างความเจริญรุ่งเรืองให้แก่ตนเองในภายภาค หน้า
การครอบครู เป็นวิถีปฏิบัติที่แสดงให้เห็นถึงการรับให้เป็นศิษย์ คือการนำศีรษะครูมาครอบ และครูจะคอยควบคุมรักษาช่วยให้ศิษย์มีความจำในกระบวนท่ารำ จังหวะดนตรี หากมีสิ่งใดที่ไม่งาม เกิดขึ้นกับศิษย์ ครูจะช่วยปัดเป่าให้พ้นจากตัวศิษย์ทำให้ผู้เรียนมีกำลังใจและมีความมั่นใจ มากขึ้น

ความมุ่งหมายของพิธีไหว้ครู

ประโยชน์ที่ได้รับจากพิธีไหว้ครู

การกำหนดเวลา สถานที่ และการเตรียมการไหว้ครู

การไหว้ครูของไทย อาจได้รับอิทธิพลมาจากอินเดียและจีน เพราะจากหลักฐานทางประวัติศาสตร์ อินเดียและจีนเป็นชาติที่มีพิธีการหรือจารีตประเพณีที่เกี่ยวกับการเคารพครู อาจารย์ หรือผู้ใหญ่มายาวนาน ซึ่งโดยนิสัยของคนไทยที่รักอิสระ รักพวกพ้อง รักพ่อแม่ และบรรพบุรุษ เมื่อมีประเพณีที่สอดคล้องกันแพร่เข้ามา คนไทยจึงรับและนำมาสานต่อได้เป็นอย่างดี

พิธีไหว้ครูตามแบบโบราณของไทย นิยมให้ประกอบพิธีไหว้ครูและครอบครูในเดือนคู่ ปัจจุบันมักประกอบพิธีในเดือน ๖ ถึงเดือน ๑๐ เป็นอย่างช้า แต่อนุโลมให้ประกอบพิธีได้ในเดือน ๙ เพราะถือว่า ๙ เป็นเลขมงคลของไทย  วันที่กำหนดให้ประกอบพิธีไหว้ครู จะต้องเป็นวันพฤหัสบดีข้างขึ้น ตั้งแต่ขึ้น ๑ ค่ำ ไปจนถึง ขึ้น ๑๕ ค่ำ นับว่าเป็นมงคลยิ่ง เพราะวันพฤหัสบดีข้างขึ้นถือว่าเป็น “วันฟู” เป็นสัญลักษณ์ของความเจริญรุ่งเรือง และวันที่สามารถประกอบพิธีไหว้ครูได้อีกหนึ่งวัน คือ วันอาทิตย์ข้างขึ้น ปัจจุบันการไหว้ครูบางครั้งกำหนดแต่วันมิได้ถือเอาข้างขึ้นข้างแรม เพราะถือเอาฤกษ์สะดวกหรือความพร้อมเพียงของทุกฝ่าย แต่ก็ไม่หนีวันอยู่ ๒ วัน คือวันพฤหัสบดี และวันอาทิตย์

สถานที่ไหว้ครู ต้องเป็นสถานที่สะอาด โอ่โถงขนาดใหญ่ บรรจุคนได้มาก เช่น ห้องประชุม โรงละคร โรงยิม

การเตรียมการไหว้ครู

การจัดตั้งวางศีรษะเทพเจ้า และศีรษะโขนในพิธีไหว้ครู

การตั้งเครื่องบูชาและเครื่องสังเวย
- ที่สำหรับครูปัธยาย  จัดเครื่องสังเวยของสุกและเป็นเครื่องคู่ (คือสิ่งละ ๒ ที่)
- ที่สำหรับครูดนตรีอยู่ทางขวามือ จัดเครื่องสังเวยของสุกเครื่องคู่
- ที่องค์พระพิราพทางด้านซ้ายมือ จัดเครื่องสังเวยของดิบเป็นเครื่องคู่
- ที่พระภูมิจัดเครื่องสังเวยของสุกเครื่องเดี่ยว
- ที่ตรงหน้าเครื่องปี่พาทย์วงที่ใช้บรรเลงในพิธี จัดเครื่องสังเวยของสุกเครื่องเดี่ยว

รายละเอียดสังเวย มีดังนี้
บายศรีปากชาม ๔  คู่                  หัวหมูสุก  ๓  คู่  ดิบ ๑  คู่
มะพร้าวอ่อน ๔  คู่                       เป็ดสุก ๓  คู่  ดิบ ๑  คู่
กล้วยน้ำ ๔  คู่                            ไก่สุก ๓  คู่  ดิบ ๑  คู่
ผลไม้ ๗ อย่าง ๔  คู่                    กุ้งสุก ๓  คู่  ดิบ ๑  คู่ 
อ้อยทั้งเปลือก ๑  คู่                     ปลาสุก ๓  คู่  ดิบ ๑  คู่ 
เผือก มัน ถั่ว งา นม เนย ๔  คู่       ปูสุก ๓  คู่  ดิบ ๑  คู่
เหล้า ๔  คู่                                 หัวใจ ตับ หมูดิบ ๑  คู่
เครื่องกระยาบวช ๔  คู่                 ไข่ไก่ดิบ ๑  คู่ 
ขนมต้มแดง ขาว  ๔  คู่                หมูหนาม ๔  คู่
เครื่องจิ้ม ๔  คู่                            ข้าวเหนียวหน้าเนื้อ หรือมะตะบะ ๑ คู่
หมาก พลู บุหรี่ ไม้ขีดไฟ ๔  คู่       น้ำเย็น ๔  คู่
บุหรี่ กับ ชา ๔  คู่

จัด สิ่งของเหล่านี้ให้ครบไม่ขาดไม่เกิน  นอกจากเครื่องบูชาและเครื่องสังเวยแล้ว ยังมีเครื่องกำนล ประกอบด้วย ขัน ๑ ใบ เงิน ๖ บาท ผ้าห่มหรือผ้าเช็ดหน้า ๑ ผืน เทียนขี้ผึ้งขาว ๓ เล่ม ดอกไม้ ธูป บุหรี่ ไม้ขีดไฟ และหมากพลู ๓ คำ ใช้ทั้งประธานในพิธีและผู้เข้าครอบครู

ขั้นตอนการไหว้ครู

ดนตรีและเพลงที่ใช้ประกอบในพิธีไหว้ครูโขน-ละคร
ดนตรีที่ใช้บรรเลงนิยมใช้วงปี่พาทย์เครื่องห้า ส่วนเพลงที่บรรเลงประกอบในพิธีไหว้ครเป็นสิ่งสำคัญยิ่ง ต้องบรรเลงเพลงหน้าพาทย์อันเป็นเพลงที่ในวงการศิลปินให้ความเคารพ  ผู้ที่บรรเลงได้จะต้องเป็นบุคคลที่มีฝีมือเป็นอย่างดี เพราะถ้าเกิดความผิดพลาดอาจจะมีผลถึงตนเอง ที่เรียกว่า "ผิดครู" ซึ่งเพลงดังกล่าวมีความเกี่ยวข้องกับพิธีไหว้ครูเป็นอย่างมาก เป็นเพลงที่จะกำหนดอัญเชิญครูปัธยาย (ครูเทพเจ้าต่างๆ) มาร่วมในพิธี ซึ่งแต่ละสถานที่อาจมีการกำหนดเพลงเรียงตามลำดับไม่เหมือนกัน เช่น